Czasy, w których żyjemy, różnią się całkowicie od rzeczywistości lat 80. i 90., kiedy to my chodziliśmy do szkoły. Żyjemy w zglobalizowanym świecie, w erze Internetu, a przede wszystkim w erze informacji. Kiedyś człowiek poszukiwał informacji, dziś to informacja poszukuje człowieka. Każdego dnia jesteśmy bombardowani informacjami podczas oglądania czy słuchania wiadomości, korzystania z kanałów takich jak: poczta elektroniczna, SMS-y, telefon, portale społecznościowe i wiele innych.

Czy jesteśmy odpowiednio przygotowani, aby ten ogrom informacji właściwie przetworzyć? Czy umiemy odróżnić fakty od opinii? Czy potrafimy zrozumieć intencje, które stoją za źródłem informacji? Czy umiemy oprzeć się manipulacji? Czy potrafimy budować własne sądy na rzetelnych podstawach?

Aby odpowiedzieć twierdząco na wszystkie te pytania, konieczna jest umiejętności myślenia krytycznego. 

Co to jest myślenie krytyczne?

Za praojca myślenia krytycznego uważa się Sokratesa, któremu przypisywane są słynne słowa „Wiem, że nic nie wiem”. Deklarował on tym samym, że jest jedynie poszukiwaczem prawdy i kładł nacisk na sam proces dochodzenia do niej. W swoich przechadzkach po ulicach i dyskusjach z przypadkowymi ludźmi wcielał się w rolę „prostaczka”, który od swojego rozmówcy pozornie oczekuje porad i pomocy w poszukiwaniu prawdy. To miało mu pomóc wskazywać ludziom błędy w ich myśleniu i w wydobywać z nich prawdziwą, ukrytą wiedzę. Jego słynne pytania, które rozmówców często irytowały i zbijały z tropu, wskazywały też, że często nasza wiedza jest złudzeniem, że wydaje nam się, że coś wiemy, gdy tymczasem nasze przekonania zbudowane są na wątłych podstawach niepewnych informacji z niewiadomych źródeł. Sokrates miałby sporo pracy w naszej erze zalewu informacji.

Myślenie krytyczne to jedna z najważniejszych umiejętności XXI wieku, a rozwój tej umiejętności jest kluczowym elementem przygotowującym dziecko do dorosłego życia.

Dzięki myśleniu krytycznemu ludzie uczą się i potrafią:

  • analizować, tworzyć hipotezy, oceniać,
  • rozpoznawać emocje swoje i innych osób,
  • tworzyć logiczne powiązania,
  • myśleć o konsekwencjach,
  • sprawdzać fakty,
  • odróżniać fakty od opinii,
  • przetwarzać informacje,
  • kwestionować oczywistości i własne założenia.

Myślenie krytyczne w edukacji

Celem edukacji jest przygotowanie ucznia do świadomego i odpowiedzialnego życia w dorosłym świecie, dlatego rozwój umiejętności krytycznego myślenia powinien być jednym z głównych zadań dzisiejszej szkoły. Najbardziej znane narzędzia do rozwoju krytycznego myślenia u dzieci i młodzieży to narzędzia TOC (Theory of Constraints). Ich autor Eliyahu M. Goldratt był edukatorem, autorem książek, fizykiem, filozofem i liderem biznesu, ale przede wszystkim był „myślicielem, który skłaniał innych do myślenia”. W latach 70. stworzył i rozwinął Theory of Constraints  (Teoria Ograniczeń – w skrócie TOC) metodę zarządzania nastawioną na osiąganie długotrwałych zysków poprzez odpowiednie zarządzanie istniejącymi w firmie ograniczeniami. Współpracował z największymi korporacjami jak General Motors, Procter & Gamble. AT & T, Philips czy Boeing, którym pomagał zwielokrotnić zyski i rozwiązywać problemy ekonomiczne.

W latach 90. Eliyahu M. Goldratt założył TOC for Education (TOC dla edukacji) organizację szerzącą idee TOC wśród nauczycieli. W Polsce popularyzuje je TOC dla Edukacji Polska. TOC dla Edukacji Polska wprowadza narzędzia TOC do polskich szkół od 2006 r. W tej chwili to jedyny program w Polsce, który rozwija umiejętność krytycznego myślenia u dzieci, młodzieży i dorosłych wykorzystując narzędzia TOC. Maciej Winiarek – prezes TOC dla Edukacji Polska oraz popularyzator tej metody, jest współzałożycielem pierwszej szkoły TOC w Polsce – przestrzeni edukacyjnej Thinking Zone.

O Thinking Zone przeczytaj w Juniorowie: Szkoła powinna uczyć myślenia – ale jak?

Proste narzędzia, które uczą myśleć

Do realizacji programu „TOC dla Edukacji” służą odpowiednio opracowane narzędzia myślowe. Narzędzia te są też wykorzystywane do przekazywania nowych treści dydaktycznych, utrwalania materiału, czy pogłębiania wiedzy. Te narzędzia to: CHMURKA, LOGICZNA GAŁĄZKA, DRZEWKO AMBITNEGO CELU.

CHMURKA

Służy do analizowania przyczyn konfliktu. Dzięki zastosowaniu tego narzędzia można przenieść uwagę z żądań na potrzeby stron zaangażowanych w konflikt. Przedstawianie przypuszczeń oraz określanie problemów uczy znajdowania logicznych rozwiązań i rozwiązywania sporów. Chmurka uczy rozumieć punkt widzenia innych osób, dzięki czemu dzieci uczą się rozwiązywać spory, podejmować bardziej odpowiedzialne decyzje i współpracować. Analizując szkolne tematy, uczniowie uczą się oceniać pomysły, a także w logiczny i przemyślany sposób znajdować rozwiązania problemów.

LOGICZNA GAŁĄŹ

Stosowanie tego narzędzia pozwala odkryć i nazwać związki przyczynowo–skutkowe: „jeśli… to…”, określać logiczne konsekwencje zdarzeń, a co za tym idzie – pomaga nabyć umiejętność przewidywania następstw własnego zachowania czy podjętych decyzji. Gałąź stosuje się w pracy z dziećmi i młodzieżą, aby wspierać ich w nabywaniu umiejętności tworzenia związków przyczynowo-skutkowych pomiędzy działaniem i konsekwencją, przewidywania zdarzeń, czy zmiany negatywnych i impulsywnych zachowań.

Gałąź logiczna stosowana do analizy zagadnień szkolnych uczy lepiej rozumieć logiczne zasady naukowe i matematyczne, głębiej analizować tematy, rozwija umiejętność kreatywnego pisania wypracowań.

DRZEWKO AMBITNEGO CELU

Ułatwia osiągnięcie wyznaczonego celu poprzez tworzenie strategicznego planu, z podziałem na etapy działania i określeniem wszelkich przeszkód oraz z podaniem sposobów pokonania tych przeszkód. Narzędzie to pomaga w kształtowaniu u dzieci umiejętności definiowania własnych celów, odpowiedzialnego planowania dnia. Program wspiera dzieci i młodzież w procesie przejmowania odpowiedzialności za osiąganie własnych czy grupowych celów.